E(U)XIT EMANCIPATIE
Hè, wat een vraag. Emancipatie is toch niet alleen maar: wat schuift het voor mij?’ zegt Sophie in ’t Veld verontwaardigd. ‘Natuurlijk, emancipatie gaat over gelijke behandeling en beloning van mannen en vrouwen. Maar ook over solidariteit met slachtoffers van huiselijk geweld, over het aanpakken van vrouwenhandel, het recht op abortus of goede gezondheidszorg. In én buiten de EU. Allemaal zaken waar de EU zich mee bezighoudt.’
In ’t Veld (D66), sinds 2004 Europarlementariër, maar daarvoor al tien jaar werkzaam als medewerker, zit in de ledenbar van het ‘EP’ in Brussel, nippend aan een glaasje bubbels. Om in de stemming te komen, want straks gaat ze met een vriendin naar Absolutely Fabulous: The Movie.
Een beetje lol opzoeken is geen overdreven uitspatting heden ten dage in Brussel, want fabuleus loopt het momenteel absoluut niet met de door financiële en politieke crises geplaagde Unie. Toch is de politica ervan overtuigd dat Europa nodig blijft voor progressie. Zéker ook voor vrouwen. ‘In de EU zitten is een beetje zoals het Eurovisie Songfestival: je doet eraan mee, wilt niet onderdoen voor de anderen, en je wilt niet de laatste zijn als de punten worden uitgedeeld.’
‘En je kunt collectieve pressie uitoefenen,’ verklaart ze. ‘Eind 2013 wilde de conservatieve Spaanse regering abortus alleen nog toestaan bij verkrachting of levensbedreiging van de zwangere vrouw. Onder druk van de oppositie, vrouwenorganisaties én de enorme heibel die het Europees Parlement erover heeft geschopt, heeft premier Mariano Rajoy het wetsvoorstel ingetrokken.’
KAMPIOEN DEELTIJD
Nederland staat niet helemaal onderaan de rapportlijsten als het over emancipatie gaat, maar voorop in de EU lopen we volgens In ’t Veld ook niet bepaald. ‘De kinderopvang, het glazen plafond, het kraamverlof, gelijke beloning van man en vrouw,’ somt ze soepel wat terreinen op waarmee het niet wil vlotten. ‘Nederland blijft EU-kampioen deeltijdbanen, grotendeels voor vrouwen. We noemen het een verworvenheid dat vrouwen financieel afhankelijk zijn van hun man.’
‘In Nederland noemen we het een verworvenheid dat vrouwen financieel afhankelijk zijn van hun man’
Een Europese duw in de rug kan helpen op die terreinen vooruit te komen, meent In ’t Veld. Vrouwen aan het werk en dus zelfstandig krijgen is een van de speerpunten van het zogeheten Strategic Engagement for Gender Equality-programma van Věra Jourová, de verantwoordelijke voor Justitie, Consumentenrechten en Gendergelijkheid in de Europese Commissie, het dagelijkse bestuur van de Unie. Om dat te bereiken, wil de Tsjechische zaken als betaalbare kinderopvang wettelijk geregeld zien.
‘Maar soms werken de regeringen niet mee, ook Den Haag niet. Een wetsvoorstel voor een verplicht vrouwenquotum van 40 procent in 2020 in de topfuncties van bedrijven in de EU, dat is goedgekeurd door het EP, wordt momenteel door een aantal landen tegengehouden. Nederland is er daar een van,’ aldus In ’t Veld. Volgens de Commissie duurt het zonder zo’n wet nog zeker veertig jaar voor dat percen-tage vrouwelijke toppers wordt bereikt in de EU.
GEEN VRIENDELIJK VERZOEK
De hedendaagse Europese vrouw vindt het niet meer dan logisch dat zij evenveel kansen, rechten en verplichtingen als een man heeft. Dat vinden ze in Brussel al sinds 1957. Bij de geboorte van de Europese Gemeenschap, zoals de EU toen heette, legden de oprichters (Frankrijk, West-Duitsland, Nederland, België, Luxemburg en Italië) het zelfs expliciet in het verdrag vast. Alle inmiddels 28 EU-lidstaten, inclusief vooralsnog het Verenigd Koninkrijk, dienen het principe van gelijke beloning voor man en vrouw bij hetzelfde of gelijkwaardig werk te waarborgen. Discriminatie op grond van geslacht is verboden, ook bij bijvoorbeeld toegang tot scholing.
‘De gelijke behandeling tussen man en vrouw is een van de grondbeginselen van de Europese Unie. Het zit in de genen van het verdrag. Het is de taak van de lidstaten daaraan te voldoen, niet een vriendelijk verzoek,’ vertelt Agnes Jongerius. Ze is sinds 2014 voor de PvdA lid van het Europees Parlement, na een kwart eeuw namens vakbond FNV op de barricaden te hebben gestaan voor de belangen van mannelijke én vrouwelijke werknemers. Haar eigen moeder, onderwijzeres van beroep, werd op de dag van haar huwelijk ontslagen, zoals menig secretaresse, ambtenaar of fabrieksarbeider in die goeie, ouwe tijd, toen vrouwen die zwanger werden doorgaans ook hun biezen konden pakken.
Macho-populisme
Sophie in ’t Veld maakt zich grote zorgen over de populistische partijen in de EU. ‘We zien steeds meer macho’s en autoritaire leiders met een bijzonder conservatieve agenda opkomen, in Frankrijk, Duitsland, Oostenrijk, Groot-Brittannië. Die mensen vinden dat de emancipatie nu wel is voltooid. De vrouwelijke kiezer mag daar best wat alerter op zijn. Straks maken zij de dienst uit in de EU en mogen vrouwen terug naar het aanrecht.’ Ze vindt het ook tijd om nu eens ‘de sprong naar voren’ te maken als het gaat over singles. ‘Nagenoeg alle EU-beleid is gericht op gezinnen. Eén op de drie huishoudens in Nederland – 2,8 miljoen – is inmiddels een eenpersoonshuishouden, inclusief alleenstaande ouders.’
Het is dan ook opmerkelijk dat tijdens het Brexit-referendum 10 procent meer mannen naar het stemhokje togen, terwijl er een miljoen vrouwelijke kiesgerechtigden meer zijn in het Verenigd Koninkrijk. En dat meer vrouwen dan mannen kozen voor het opzeggen van het EU-lidmaatschap, vooral oudere vrouwen. ‘Terwijl juist die generatie hard heeft gevochten tegen discriminatie op de werkvloer en elders, en de eerste vruchten van de overwinningen plukte. Ik wens de Britten veel succes,’ schampert Jongerius.
‘De Britse vakbeweging wil niet voor niets in de EU blijven. Ik heb Andrea Leadsom (Brexit-voorstander en sinds juli staatssecretaris van Milieu, red.) nog onlangs een serieus pleidooi horen houden voor de afschaffing van het zwangerschapsverlof, omdat de belasting te groot zou zijn voor kleinere bedrijven. De Britten hebben dat recht grotendeels te danken aan de EU. Het zal misschien niet zo zijn dat het de dag na de uittreding al wordt afgeschaft, maar dit soort denkbeelden leeft nog steeds. En heus niet alleen in het Verenigd Koninkrijk. Zonder EU-wetgeving is er geen stok achter de deur,’ aldus de oud-vakbondsleider.
‘Door Europa is menige onrechtvaardigheid in Nederland concreet rechtgebreid’
Lidstaten die zich niet aan de Europese regels houden, kunnen voor de rechter worden gedaagd, zowel door de Europese Commissie als door belangenorganisaties, ondernemingen en individuen. ‘Gelijke behandeling van man en vrouw loopt als een rode draad door de soms baanbrekende uitspraken over de interpretatie van EU-wetgeving,’ zegt In ’t Veld. ‘Zonder de EU zouden vrouwen op meer achterstand staan, dat weet ik zeker.’ Jongerius beaamt dat: ‘Door Europa is menige onrechtvaardigheid in Nederland concreet recht-
gebreid. Als FNV-onderhandelaar heb ik ook regelmatig met Europese bepalingen gezwaaid en daardoor dingen kunnen binnenhalen.’
PENSIOENREPARATIE
Zo mogen dankzij uitspraken van het Hof van Justitie van de Europese Unie in Luxemburg (meestal kortweg Europese Hof genoemd) werkende, getrouwde vrouwen in de hele EU niet worden uitgesloten van een pensioenregeling – wat in Nederland tot 1991 nog het geval was. De man zorgde wel voor zijn echtgenote later, was de gedachte. Duimen dan maar dat hij je niet zonder oudedagsvoorziening liet zitten, ondanks jarenlange bijdragen aan het huishoudboekje.
Honderdduizenden deeltijdkrachten, in Nederland merendeels vrouwen, kwamen vroeger niet in aanmerking voor een eigen pensioenopbouw. Dat is in strijd met de EU-bepalingen, oordeelde het Europese Hof. Beide zaken, bekend als de ‘pensioenreparatie’, werden door Nederlandse vrouwen tegen hun werkgevers aangespannen en gewonnen. De Luxemburgse jurisprudentie geldt voor de hele EU.
Ook de kwestie rond de vrouwelijke pursers van KLM, die vroeger standaard een korter contract kregen dan hun mannelijke collega’s, werd met het EU-verdrag in de hand afgehandeld. Na gelijkschakeling van de contracten bleken de vrouwen minder hoog te worden ingeschaald. De dames trokken bij de Hoge Raad aan de bel en kregen gelijk, in 1992. De lonen werden gelijkgetrokken, met terugwerkende kracht. Het kostte KLM miljoenen guldens.
Buitenlandcheffin
De machtigste vrouw in de EU is bondskanselier Angela Merkel. De machtigste vrouw in Brussel is Federica Mogherini. De Italiaanse begon op 1 november 2014 – met als enige ervaring een half jaar als minister van Buitenlandse Zaken voor premier Matteo Renzi – als Hoge Vertegenwoordiger voor Buitenlandse Zaken en Veiligheidsbeleid van de EU, zeg maar de EU-buitenlandchef. Ze is daarmee lid van de Europese Commissie. Sindsdien timmert de 43-jarige ambitieuze politicoloog, afgestudeerd op de relatie tussen religie en politiek binnen de islam, stevig aan de weg en reist ze onvermoeibaar de wereld rond om wereldleiders te spreken. Ze stond onder meer aan de wieg van het Iran-akkoord en is voor EU-erkenning van Palestina.
LAATSTE PLAATS
Ondanks dat de Europese vrouw gemiddeld inmiddels hoger opgeleid is dan de man, verdient ze gemiddeld nog altijd 18 procent minder bij gelijk of gelijkwaardig werk. In Nederland is het verschil zelfs 23,6 procent. Daarnaast is de kans op een leidinggevende functie voor vrouwen half zo groot als voor mannen. ‘De effectieve toepassing van EU-wetgeving voor de gelijke behandeling van man en vrouw op nationaal niveau blijft een van de grootste uitdagingen,’ stelt commissaris Jourová droog vast.
Bedrijven trekken zich er niets van aan, individuele lidstaten voeren de wetten niet goed in of zien er onvoldoende op toe dat ze worden nagevolgd. En ook werkt het niet als getroffen werkneemsters geen zin hebben in een juridisch gevecht tegen en dus een conflict met hun werkgever. Terwijl Brussel de lidstaten wettelijk verplicht om de bewijslast van discriminatie op basis van het geslacht in hun juridische systeem bij de beklaagde te leggen.
Niet alle EU-wetgeving is echter bindend. Er zijn ook richtlijnen om een bepaald doel te halen. De lidstaten mogen dan zelf invullen hoe zij de doelstelling denken te bereiken. Ze kunnen ook altijd boven de minimumeisen gaan, maar er niet onder.
Zo is de minimumtermijn voor zwangerschapsverlof in de EU veertien weken. Nederland zit daar twee weken boven. Een wetsvoorstel uit Brussel om het te verlengen tot twintig weken is na eindeloos soebatten ingetrokken omdat een aantal lidstaten daar niet aan wil.
Ook het plan om vaders of partners twee weken betaald verlof te geven nadat hun baby is geboren, is dankzij tegenwerking van een aantal landen afgevoerd. Jammer voor Nederlandse ouders: hier heeft een werknemer na de bevalling van zijn of haar partner nu recht op slechts twee dagen betaald kraamverlof.
‘We zijn er nog niet,’ verzucht Jongerius. ‘Qua ongelijke beloning staat Nederland samen met Malta op de laatste plaats. Ik heb niks tegen Malta, maar wel tegen de laatste plaats. Nederland is een beetje arrogant. We denken dat we alles zo goed hebben geregeld, maar dat hebben we niet. Daarom heeft de Nederlandse vrouw Europa nodig.’
Door Petra Janboers