GEK VAN GEZOND

Niemand klaagde over mijn gerechten, die stijf stonden van de E-nummers. Op één gezin na, dat op een van de heetste dagen van het jaar in een stofwolk het campingterrein op kwam rijden. Vader, moeder en drie kinderen kwamen zich vrolijk voorstellen bij de geïmproviseerde receptie. Ik schrok van hun verschijning. Ze waren opmerkelijk knokig, de helblauwe ogen diep in de kassen gezonken, hun blonde haren dof. Toen ik een zak paprikachips wilde opentrekken voor de kids, riepen de ouders verschrikt ‘Neeeee’. Het gezin, zo bleek, volgde een dieet volgens de Japanse voedingsleer van de macrobiotiek. Voor de kinderen dus geen chips, wel zeewier als lekker tussendoortje. Vlees, vis, zuivel en een keur aan andere ingrediënten werden vermeden alsof de levens van de uitgebeende familieleden ervan afhingen. Hoe langer ik naar het blonde gezin keek, hoe naargeestiger de opgewekte verhalen over hun eigen gezondheid klonken: de kinderen zagen er helemaal niet fit uit, eerder uitgehongerd en uitgedroogd, zoals ze op het veldje voor de receptie loom en uitgeput een balletje overtrapten. Maar de camping-eigenaar, die aandachtig luisterde naar het gospel van macrobiotiek, was onder de indruk. Hij sommeerde mij om ook gezond te koken: ik joeg iedereen weg met die conserveringsmiddelen, ik hoorde immers toch zelf hoe slecht die waren? De campingbaas wilde het budget evenwel niet verruimen, waardoor het hele idee van gezond eten een paar dagen later alweer van tafel was. Volledig bevrijd van wat ik beschouwde als macro-idiotie gooide ik weer ingeblikte ananas door mijn kip Hawaï-saus.

Anno 2016 zie ik mezelf omgeven door mensen met dezelfde waanzinnige toewijding aan ongefundeerde gezondheidsdiëten. Ik heb vriendinnen die zonder een arts te hebben geraadpleegd menen lactosevrij te moeten eten, of angstvallig elke gluut mijden. Een goede vriend zweert bij het wetenschappelijk ongefundeerde paleodieet en bakt elke ochtend biefstuk of vis voor zichzelf. Een vriendin begeeft zich steeds meer in het schemergebied van ondervoeding; zij is al slank van nature, maar volgt nu ook de ene detox- sapkuur na de andere. Als ik haar vraag of ze zeker weet dat ze genoeg calorieën binnenkrijgt, zegt ze: ‘Ik voel me fitter dan ooit, ik ben helemaal clean van binnen.’

Een opmerkelijke ontwikkeling sinds mijn zomerbaantje op de Spaanse camping is dat de hang naar gezond zich niet langer afspeelt in een alternatieve subcultuur. Gezondheidsdiëten zijn niet langer hobby’s voor alternatieve mensen die didgeridoo spelen en vrede voor Tibet declameren. Het gezondheidsdieet is commercieel volwassen geworden, en de boegbeelden van een ‘raw’, ‘vegan’ of of ‘clean’ – een eetfilosofie over ‘onbewerkt eten’ – zijn vaak vrouwen die voldoen aan een commercieel schoonheidsideaal. Neem de actrices Gwyneth Paltrow en Jessica Alba, die miljoenen omzetten met respectievelijk Goop! en de Honest Company, hun twee websites vol detox-kuren en vitaminepreparaten. Of de Amerikaanse diëtiste Vani Hari, die onder de naam the food babe als een soort Kim Kardashian miljoenen boeken verkoopt en die door Time Magazine werd uitgeroepen tot een van de invloedrijkste mensen op het internet. Raw, vegan of fruitarische foodbloggers met een strakke biceps en wulps opgespoten lippen weten ook hier in Nederland duizenden volgers aan zich te binden op Instagram. Traditionele opvattingen over sexy en nieuwe ideeën over gezond lopen daarbij venijnig door elkaar.

Deze commerciële honger naar gezond voedsel is niet zonder risico’s. Jordan Younger, die op Instagram bekend staat als @theblondvegan, publiceerde in 2015 Breaking Vegan, een boek waarin de blogger opbiecht dat haar veganistische dieet een levensgevaarlijke obsessie werd. Younger had al haar hele leven darmproblemen; ze voelde zich vaak opgeblazen, had last van krampen. Een veganistisch dieet leek de oplossing. Maar terwijl ze als @theblondvegan commercieel succes scoorde, ontwikkelde ze een compulsief- obsessieve stoornis. ‘Ik werd bang voor vast voedsel en durfde alleen nog maar juices en shakes te drinken,’ vertelt ze in een interview met de website Refinery29. ‘Ik was helemaal oranje door een overdosis caroteen. En toen stopte ik ook nog eens met menstrueren.’

Younger zocht professionele hulp, knapte op en gaat nu op Instagram verder als @thebalancedblonde. Maar ondertussen maken wetenschappers en artsen zich zorgen over meer gevallen als Jordan. De Amerikaanse opiniewebsite Salon kopte begin dit jaar ‘We’re clean-eating our way to new eating disorders’. Steeds meer mensen en tieners vallen ten prooi aan idioot strenge diëten, waardoor ze ondervoed raken, schrijft ook The New York Times. Ook in Nederland uiten steeds meer professionals hun zorgen over zogenaamd gezond eten. Zorgverleners constateren een zorgwekkende trend van mensen, onder wie veel jonge tieners, die compulsief gezond eten en daarbij hun gezondheid en hun gewicht, uit het oog verliezen. De zorg in Nederland is zo groot, dat onderzoeksinstelling TNO dit jaar nog met een richtlijn voor ondervoeding komt. TNO-onderzoeker Caren Lanting vertelt over de telefoon: ‘Zorgverleners krijgen steeds vaker signalen dat tieners door een hang naar gezond eten te weinig voedingsstoffen binnen krijgen. Daarom gaan wij onderzoeken of we een richtlijn voor professionals kunnen opstellen.’

Die ongezonde hang naar gezond heeft ook een naam; orthorexia nervosa. Orthos betekent correct in het Grieks, orexis eetlust. En nervosa betekent ‘van psychische aard.’ De term wordt door steeds meer specialisten gebruikt om ondervoeding onder gezondheidsfreaks te beschrijven. Wie orthorexia intypt op Google Scholar komt op 11.000 hits uit; voornamelijk studies van het afgelopen decennium waarin de eetziekte wordt genoemd.

De bedenker van de term is alternatief arts en onderzoeker Steven Bratman. Bratman groeide op in Los Angeles, het Amerikaanse epicentrum van raw food-aanhangers en veganisten. Hij dacht zelf ook lange tijd dat voeding de naarste ziekten en zelfs de dood buiten de deur kon houden. ‘Maar ik ben daar in de loop van mijn carrière veel sceptischer over geworden,’ zegt hij via een Skype-verbinding. Bratman introduceerde orthorexia in een artikel in The Yoga Journal in 1997. In dat stuk beschreef hij een commune aan de westkust waar hij eind jaren zeventig als kok aan de slag ging. ‘Die commune zat vol met diet fanatics. Dan zette ik voor de raw food-mensen een bak gesneden rauwe groenten neer, en was het weer niet goed: ik zou het ‘etherische veld’ verpesten door in de wortels en selderij te snijden. Andere mensen waren fanatieke uienhaters. Het viel me op dat sommige mensen hun diëten niet meer konden relativeren. Zo kwam ik op de diagnose orthorexia.’ Bratman poneerde het begrip als een grapje. Maar toen gingen Italiaanse onderzoekers met zijn diagnose aan de haal, en werd orthorexia een steeds breder gedeelde wetenschappelijke term.

Bratman: ‘Oorspronkelijk bedoelde ik met orthorexia de obsessieve hang naar gezond eten. Orthorexia had in mijn ogen niets te maken met de wil om slank te zijn en alles met een idee van gezond zijn.’ Inmiddels ziet Bratman toch meer overlap met anorexia nervosa. ‘Terwijl in de jaren tachtig en negentig de bladen nog vol stonden met afslankdiëten, weten we nu beter dat lijnen geen zin heeft en zien we calorieën tellen bovendien als een oppervlakkige bezigheid. Lijnen is passé. Tegelijkertijd waarschuwen overheden voor de gezondheidsgevaren van obesitas. Dat is de voedingsbodem voor de huidige health freaks: ze kunnen onder het mom van gezond alsnog een slank schoonheidsideaal nastreven. Hun opvattingen over gluten en rauwkost komen een stuk doordachter over dan een verhaal over calorieën. Het is de perfecte dekmantel voor een hongerdieet.’

Uiteindelijk kan orthorexia volgens Bratman dan ook dezelfde effecten genereren als anorexia nervosa: ondervoeding en ondergewicht. Maar terwijl boulimia en anorexia nervosa zijn opgenomen in de DSM, het wereldwijd gebruikte handboek van de psychiatrie, is de term orthorexia daar nog ver van verwijderd. ‘We weten nog heel weinig van deze eetstoornis,’ vertelt Eric van Furth, directeur Behandelzaken bij het Centrum Eetstoornissen Ursula en onderzoeker aan het Leids Universitair Medisch Centrum. Van Furth wil dit jaar een vragenlijst ontwikkelen om meer zicht te krijgen op orthorexia. ‘Er zijn nog geen goede meetinstrumenten of eenduidige criteria voor orthorexia. Eetstoornissen hebben een lange aanloop nodig, eer ze tot officiële diagnoses worden verklaard.’ Een bijkomend probleem van orthorexia is dat de symptomen vaak minder uitgesproken zijn. ‘Anorexia gaat om calorie-inname en lichaamsgewicht. Het is lastiger om vast te stellen dat iemand geobsedeerd is door gezond eten.’

Wie zijn die mensen die gevoelig zijn voor orthorexia? Uit eerder onderzoek dat Van Furth samen met Hongaarse collega’s deed, blijkt dat orthorexia minder sterk gekoppeld is aan gender dan anorexia: zowel mannen als vrouwen kunnen een obsessie voor gezond eten ontwikkelen. Uit andere studies komt naar voren dat orthorexia positief verband houdt met narcisme, perfectionisme en onveilige hechting in de jeugd. Van Furth: ‘Patiënten met een eetstoornis, en dat zijn in het geval van anorexia en boulimia vaak vrouwen, hebben moeite met zelfwaardering en assertiviteit. Ze voelen zich erg onzeker, en om een gevoel van controle te behouden, richten ze hun pijlers op voeding. Daarin schuilt mijns inziens een emancipatoir probleem, want ik hoor in de spreekkamer vooral vrouwen zeggen dat ze geen grip hebben op hun leven in deze samenleving en dat ze kampen met een gebrek aan assertiviteit. Zo ontwikkelen ze  een eetstoornis.’

Het fenomeen orthorexia roept ook een andere vraag op. Biedt deze tijd, waarin foodbloggers de nieuwe sterren zijn en veganistische kookboeken als glutenvrije broodjes over de toonbank vliegen, ruimte voor ziekelijke obsessie? Onderzoeker Eric van Furth gelooft niet in een direct verband. ‘Anorexia nervosa wordt ook vaak in verband gebracht met schoonheidsidealen en de opkomst van magere modellen, maar de ziekte bestond al veel eerder. Die onrealistische schoonheidsidealen zorgen er wel voor dat meer mensen een negatief lichaamsbeeld ontwikkelen. Voor het ontwikkelen van een eetstoornis is meer nodig.’

Alan Levinovitz, religiewetenschapper aan de James Madison Universiteit en schrijver van The Gluten Lie (2015), plaatst voedselgekte in een historische context. ‘De geschiedenis kent talloze voorbeelden,’ vertelt hij aan de telefoon. ‘Neem de graanvrije monniken uit het China van tweeduizend jaar geleden. Deze monniken geloofden er heilig in dat als je geen graan at, je langer leefde, en bovendien kon vliegen en teleporteren. Feitelijk ageerden deze monniken tegen een moderniserend China, dat in grote mate graan at. Zij wilden terug naar een lang vervlogen tijd, ver voor de landbouw, toen mens en natuur volgens hen meer in evenwicht waren.’

Voedsel is altijd een instrument voor religie of zelfbehoud geweest, stelt Levinovitz. Toch moeten we ons volgens hem opmaken voor een explosieve toename van orthorexiapatiënten. ‘Dat heeft te maken met een aantal in elkaar grijpende processen. Ten eerste: voedselwetenschap is ingewikkeld, en is soms ontoegankelijk. Kreten als ‘eet natuurlijk’ zijn veel makkelijker te begrijpen. Mensen zien zichzelf daarbij steeds meer als autoriteit; ze gaan online op zoek, ze doen hun ‘research’, stuiten op anti-gluten- of anti-suikerwebsites en denken zo te weten wat echt gezond is. De logica is daarbij soms ver te zoeken. Neem gluten: voor coeliakiepatiënten, een hele kleine groep mensen, zijn gluten inderdaad gevaarlijk. Maar daardoor denkt een grote groep eters: als gluten levensgevaarlijk zijn voor hen, dan moet er wel iets mis mee zijn. Daarnaast speelt er een ander probleem: veel mensen geloven niet meer in een god. Tegelijkertijd blijven mensen religieuze wezens, met een enorme behoefte aan zingeving en een noodzaak tot rituelen. In een kapitalistische, seculiere samenleving voorzien gezondheidsdiëten in die behoefte.’ Vele gezondheidsfanaten verlangen volgens Levinovitz terug naar de tijd dat voedsel nog ‘natuurlijk’ en ‘echt’ was, ook al kunnen ze die termen niet definiëren. ‘Ze koesteren vaak een diep wantrouwen jegens de industrie en wetenschap. Die cocktail leidt ertoe dat mensen zich makkelijker kunnen terugtrekken in een gevaarlijk dieet.’

Steven Bratman hoopt dat de term orthorexia een serieuze plek krijgt tussen alle andere eetstoornissen. ‘Orthorexiapatiënten hebben in feite dezelfde hulp nodig: cognitieve gedragstherapie en dieetondersteuning.’ Maar alle geïnterviewden zijn het over één ding eens: een mens heeft recht op zijn eigenaardigheden. Steven Bratman: ‘Jouw vriendinnen die detoxen of vitaminekuren volgen, doen misschien inderdaad een beetje raar. Maar vreemd gedrag is nog geen ziek gedrag. Ik hoop dat we met meer onderzoek naar orthorexia sterker het onderscheid kunnen maken.’

Door Esma Linnemann