JEANNE D’ARC IS EEN MULTI-INZETBARE HELDIN
Jeanne d’Arc spreekt al eeuwenlang tot de verbeelding. Van een ongeletterd boerenmeisje groeide ze uit tot een krachtig symbool, dat in elk tijdvak weer een nieuwe betekenis krijgt, zoals nu bij Het Nationale Theater.
Weinig vrouwen in de geschiedenis inspireerden zoveel kunstenaars tot het verbeelden van haar levensverhaal. Jeanne d’Arc, het Franse boerenmeisje dat in de Middeleeuwen het Engelse leger versloeg en vervolgens als een ketter op de brandstapel eindigde, werd al bezongen door Leonard Cohen en Heather Nova. Verdi wijdde zijn opera Giovanna d’Arco aan haar, en schrijvers zoals Bertolt Brecht, William Shakespeare, Bernard Shaw en Friedrich Schiller bewerkten haar levensverhaal voor het toneel. Tik ‘Jeanne d’Arc’ in op Google, en je vindt boekenplanken vol met romans, biografieën of studies over haar rol in de geschiedenis. Jehanne, zoals ze zelf haar naam schreef, werd vereeuwigd in tal van schilderijen en in films als The Messenger van Luc Besson, waar de Oekraïense actrice en topmodel Milla Jovovich een indrukwekkende Jeanne in neerzette.
Ook in Nederland hebben tal van kunstenaars zich aan haar levensverhaal gewaagd: zo maakte John van de Rest een drieënhalf uur durende televisieproductie met Rutger Hauer en Josine van Dalsum. Onder meer het Noord Nederlands Toneel bracht het verhaal van Jeanne d’Arc al eens op de planken, en nu dus ook Het Nationale Theater, in een voorstelling van Theu Boermans, die vanaf 7 februari het land door gaat. Niet slecht voor een plattelandsdeerne zonder opleiding.
HEILIGE VROUW
Wat maakt dat zij al eeuwenlang zo tot de verbeelding blijft spreken? Jeanne d’Arcs levensverhaal (zie kader) bevat natuurlijk veel elementen die nodig zijn om uit te kunnen groeien tot een held. Ze was een arm en ongeletterd boerenmeisje dat een beslissende rol speelde in de Honderd-jarige Oorlog, de Engelsen terugdrong en de Franse koning Karel VII op de troon kreeg. Heldendaden, die normaal gesproken voor weinigen waren weggelegd, en al helemaal niet voor een vrouw. Jeanne moet ongelooflijk veel charisma en overtuigingskracht hebben gehad, want hoe anders krijgt een onbekend meisje van 17 een koning en een leger van soldaten achter zich? Het beantwoordt ook nog eens aan het klassieke rags to riches-verhaal van iemand die vanuit een ondergeschikte of nederige positie tot grote hoogten klimt, wat het bij het publiek altijd goed doet. Jeannes te vroege, gruwelijke dood op de brandstapel – zelfs haar beul vond dat hij een ‘heilige vrouw’ moest verbranden – hielp daar nog eens een handje bij; de geschiedenis kent wel meer geliefde personen, die mede door hun tragische vroege dood onsterfelijk zijn geworden.
De kern van haar populariteit zit dieper, denkt regisseur Theu Boermans, die Jeanne d’Arc voor Het Nationale Theater opnieuw tot leven wekt. Vooral haar meerduidigheid als personage maakt haar zo interessant, meent hij. ‘Ze kan voor van alles en nog wat worden ingezet. Franse nationalisten gebruiken haar in de strijd tegen vreemde overheersing en hijsen haar op het schild als een nationalistisch symbool. Voor de Kerk is ze een heilige geworden. Jeanne heeft iets non-achtigs, ze trouwt met God en zweert seksualiteit af. Dat kun je religieus, psychologisch én seksueel duiden. En voor het feminisme is Jeanne natuurlijk ook een mooi symbool. Haar vader wil dat ze gaat trouwen, maar Jeanne wijst dat af, omdat ze een andere taak voor zichzelf ziet weggelegd. Ze eist het recht op om kort haar en ‘mannenkleding’ te dragen. Zij voerde zelf het woord ter verdediging tijdens het proces. Ze was een sterke vrouw.’
‘Ze moet ongelooflijk veel charisma en overtuigingskracht hebben gehad’
Bovendien was Jeanne nogal androgyn en hoorde ze ook nog stemmen, waardoor je je kunt afvragen: had ze werkelijk een spirituele gave, was ze godsdienstwaanzinnig of schizofreen – of misschien wel alles tegelijk? Boermans: ‘Die kluwen van duidingsmogelijkheden maakt Jeanne zo fascinerend. Iedereen probeert er zijn vinger achter te krijgen.’
Daarmee kun je anno 2017 haar verhaal weer op een heel andere manier interpreteren, zoals Het Nationale Theater doet. ‘In onze voorstelling gaat het om Jeanne als opgroeiend meisje. Ze is in de war vanwege de oorlogschaos om haar heen. Ze kan daar zo weinig morele houvast en zingeving uit halen, dat ze besluit zelf de Engelsen uit Frankrijk te verdrijven, en gaat daarbij tot geweld over. Dat is in de huidige tijd een actueel thema, vanwege de parallel met jonge mensen die ten strijde trekken – welke cultuur of religie ze ook hebben – en zich geroepen voelen de wereld te gaan redden. Hoe komt iemand daartoe? Welke mechanismen en voorwaarden zorgen ervoor dat iemand zo’n stap zet?’
TANJA NIJMEIJER
Veel jonge mensen worstelen met het feit dat de wereld opportunistisch, hypocriet, leugenachtig en corrupt is. ‘En daar hebben ze gelijk in,’ meent Boermans. ‘Volwassenen vinden het een kwestie van volwassen worden om daar vrede mee te sluiten. Maar die stap kunnen die jongeren niet zetten, omdat ze zelf niet zo willen worden. Zeker in de puberteit zijn jonge mensen vaak heel absoluut. Niet de jongere, maar de wereld moet veranderen. Dan is er een metafysische verantwoording nodig om het geweld dat daarbij gebruikt wordt, te legitimeren. Voor mij is Jeanne een heel modern meisje, dat erg op zichzelf is, veel nadenkt en uiteindelijk tot die opdracht komt. Je kunt ook aan iemand als Tanja Nijmeijer denken, die zich aansloot bij de Colombiaanse guerillabeweging FARC. Of moslimmeisjes die naar Syrië afreizen of met bomgordels in de weer gaan. Wat drijft hen daartoe?
Het is fascinerend en afschrikwekkend tegelijk.’
In de versie van Schiller leidt het conflict met de wereld uiteindelijk ook tot een innerlijk conflict. Jeannes goddelijke opdracht begint te wankelen wanneer ze een jonge Engelsman doodt, die smeekt voor zijn leven. Na een heftig zwaardgevecht en fysieke worsteling met een tweede Engelsman, kijkt ze haar tegenstander in de ogen en wordt ze verliefd. Dan komt ze in een grote crisis terecht, omdat ze plotseling wordt geconfronteerd met de consequenties van het geweld. Bovendien komt in beide gevallen haar onderdrukte seksualiteit onbedoeld vrij, aldus Boermans. ‘Daardoor wordt ze menselijk. Het dwingt haar in de spiegel te kijken en de dialoog met zichzelf aan te gaan. Dar brengt haar missie in het gedrang.’
Die psychologische verandering wordt haar achilleshiel, zegt Boermans. ‘Ze raakt gewond in de strijd, omdat ze niet meer zo alert en verbeten is. Ze redt het wel om de orde te herstellen, de koning op de troon te krijgen en de Engelsen te verdrijven, maar wordt uiteindelijk gevangengenomen en betaalt met haar leven.’
Jeanne d’Arc is van 7 februari tot en met 30 april te zien. Voor meer informatie zie hnt.nl
Het korte leven van Jeanne
Jeanne d’Arc werd geboren in 1412 in het plaatsje Domrémy in Lotharingen, dat later vanwege deze beroemde maagd Domrémy-la-Pucelle werd genoemd. Ze groeide op met drie broers en een zusje, en werd tijdens haar puberteit opvallend vroom – dagelijks bezocht ze de kerk om te biechten. Terwijl de wereld om haar heen in brand stond en Frankrijk en Engeland verwikkeld waren in de Honderd-jarige Oorlog, begon Jeanne stemmen te horen, van de heilige Catharina en Margaretha en aartsengel Michaël. De drie droegen haar steeds nadrukkelijker op om tegen het Engelse leger ten strijde te trekken en de Franse Karel VII op de troon te krijgen.
Geholpen door een flinke dosis zelfvertrouwen, hoopvolle geruchten onder het volk dat een Maagd uit Lotharingen te hulp zou schieten en vermoedelijk een grote portie charisma, wist de 17-jarige Jeanne aan het koninklijk hof te komen. Om Jeanne te testen, liet Karel VII een van zijn dienaren zich voordoen als koning, maar Jeanne wist de dauphin te herkennen zonder dat ze hem ooit gezien had, en voorspelde en passant de naderende dood van een schildwacht – die inderdaad niet lang op zich wachten. Haar optreden maakte zoveel indruk, dat uiteindelijk werd besloten dat Jeanne met een leger een poging mocht wagen Orléans te ontzetten. Terwijl de stad al zeven maanden belegerd werd, wist Jeanne met haar soldaten in een week tijd de Engelsen te verdrijven. Na de kroning van Karel VII en nog een paar glorieuze momenten keerde echter het tij. Nadat ze bij Compiègne gevangen werd genomen door de Bourgondiërs, werd ze uitgeleverd aan de Engelsen. Karel VII deed niets om haar te helpen. Pierre Cauchon, de bisschop van Beauvais die de Engelsen steunde, zorgde ervoor dat Jeanne uiteindelijk werd veroordeeld voor ketterij en op de brandstapel werd gezet. Op 30 mei 1431 stierf ze in de vlammen, slechts 19 jaar oud. Het duurde nog bijna vijfhonderd jaar voordat ze werd gerehabiliteerd: in 1920 werd ze door de Kerk heilig verklaard.
‘Jeanne wil zich niet voegen naar een man’
Sallie Harmsen over haar rol van Jeanne in de voorstelling van Het Nationale Theater: ‘Jeanne leeft in een tijd van politieke chaos en burgeroorlog. Voor een jong, eigenzinnig meisje is het moeilijk hierin haar plaats te vinden. Bijna alle mannen in het stuk willen haar domesticeren en vinden dat ze moet trouwen. Maar Jeanne wil niet achter het aanrecht staan of zich voegen naar een man, ze heeft andere ambities. Vechten is voor haar een weg om te ontsnappen.
Van de historische Jeanne werd gezegd dat ze zelf niemand doodde, maar in het toneelstuk van Friedrich Schiller heeft ze een gewelddadige kant. Dat maakt een personage interessanter. Aanvankelijk is Jeanne een symbool van kracht, ze geeft de soldaten moed. Ze is een icoon. Maar op een gegeven moment begint ze zelf mee te vechten en doodt ze voor het eerst iemand. Dat is het moment waarop ze haar onschuld verliest. Ze staat voor de beslissing: stop ik of ga ik door? Met haar besluit om door te gaan, plaatst ze haar idealen en ideeën boven haar menselijkheid en mededogen. Ze ontmenselijkt zichzelf: ik ben door God gezonden, ik ben zijn instrument, en dat geeft mij het recht te doden. Wanneer ze op een gegeven moment een Engelse soldaat te lang aankijkt – ik ben er zelf nog niet over uit of ze verliefd wordt – voelt ze ineens dat zij allebei een mens van vlees en bloed zijn en komt haar schuldgevoel naar boven. Ze kan niet meer terug, maar beseft wel: ik ben ook een mens, een vrouw.
Ik wil laten zien hoe Jeanne tot haar daden komt, wat er in haar omgaat en wat haar ertoe beweegt zo ver te gaan. Jeanne was ervan overtuigd dat het feit dat ze die stemmen hoorde een kracht van God was, maar uiteindelijk gaat ze zelf ook twijfelen. Die reis moet je met haar kunnen maken. Ze is een complex personage en maakt een interessante psychologische ontwikkeling door. Die menselijke mechanismen wil ik overbrengen aan de kijker. Zodat je, als je het stuk uitkomt, andere mensen en de wereld misschien iets beter begrijpt.’
Door Vivian de Gier