EVEN VOELEN? WAT DENK JE NOU?
Ach. Kleedkamerpraat. Ze bedoelen het niet zo grof. Boys will be boys. Ja, oké, die tik op de billen had misschien niet gehoeven. En kom op zeg, als mannen vrouwen zélfs niet meer mogen nafluiten, wat mag dan nog wel? Als de Vindicat-affaire en het beruchte ‘Grab ’m by the pussy’ één ding duidelijk maken, is het wel dat een vrouwenlichaam publiek mannelijk bezit is. Hoe komt dat idee in hun hoofd?
Dit móet toch wel het einde betekenen van de kans op een plek in het Witte Huis voor Donald Trump? In oktober 2016 duikt er een decennium-oud gesprek op tussen de Republikeinse presidentskandidaat en radiopresentator Billy Bush. Zittend in een bus schept Trump op over de manier waarop hij vrouwen behandelt. Hij vertelt grinnikend hoe hij een getrouwde vrouw heeft proberen te zoenen, omdat vrouwen van hem toch alles toelaten. Het gesprek culmineert uiteindelijk in de uitspraak die de wereld rondgaat: ‘You can grab them by the pussy’. Vol trots en zonder gêne pocht Trump over seksuele intimidatie. Daar kan hij toch niet mee wegkomen? Wel dus. Dit was niet het einde van pussygrabbing Trump. Natuurlijk was er ophef. Bij een aantal links georiënteerde kranten en tijdschriften kwam het stoom uit de oren: dit was ongehoord, en helemaal van iemand die het hoogste ambt van de wereld ambieerde. Maar net zo hard luidden de tegenwerpingen: het was locker room banter, kleedkamerpraat. Het woord banter wordt ook gebruikt om het geroezemoes van het publiek bij een concert weer te geven: nietszeggend, mompelend, zonder betekenis. Waar maken die liberals zich toch druk om? En daarbij: dit is gewoon hoe mannen zijn. Boys will be boys. Het zijn maar praatjes. Trump komt ermee weg, en legt drie maanden later de eed voor zijn presidentschap af.
Dat dit soort kleedkamerpraat onschuldig is en het louter bij woorden blijft, is een misvatting. Dat laat de hashtag #notokay wel zien, die daags na de openbaring van Trumps uitspraken wordt opgeworpen, en binnen drie dagen 27 miljoen hits heeft. Achter de hashtag vertellen vrouwen hun verhalen over seksuele intimidatie, en wat dat met hen heeft gedaan. Ze vertellen hoezeer de woorden van Trump, en het schouderophalen dat erop volgde, hen de zwartste episodes van hun leven deed herleven.
Trumps uitspraken normaliseren het gedrag van hun aanvallers en dat doet pijn. ‘De uitspraken van Trump zijn dan ook meer dan woorden alleen,’ zegt Renée Römkens. Zij is hoogleraar gendergerelateerd geweld aan de Universiteit van Amsterdam en tevens directeur van kennisinstituut Atria. ‘Ze bekrachtigen het idee dat mannen mogen domineren over vrouwen. Zulke woorden legitimeren het geweld tegen hen.’
SEKS ZONDER TOESTEMMING
De stortvloed aan tweets laat zien dat intimidatie en (seksueel) geweld tegen vrouwen veel normaler is dan we graag denken. ‘Vooral bij jongere generaties leeft het idee dat we in de westerse samenleving de ongelijkheid tussen man en vrouw een beetje achter ons hebben gelaten, en daarmee ook het geweld,’ zegt Römkens.
Het onderzoek Violence against women, dat de European Union Agency for Fundamental Rights in 2014 openbaarde, geeft een ander beeld. Niet eerder werd gedegen, vergelijkend onderzoek gedaan naar de schaal waarop Europese vrouwen en meisjes te maken krijgen met seksueel geweld. Atria plaatste deze cijfers in een Nederlandse context en onthulde dat driekwart van de Nederlandse vrouwen in haar leven ooit slachtoffer van ongewenste intimiteiten wordt en dat 18 procent te maken krijgt met seksueel geweld. Een enquête van Eurobarometer uit november 2016 laat zien dat een kwart van de Europeanen seks zonder toestemming van de vrouw in sommige gevallen oké vindt. Als ze zich niet verzet bijvoorbeeld, of niet duidelijk nee zegt, dronken is of provocerend gekleed gaat.
Waar komt dat toch vandaan, het idee dat intimidatie en onderwerping van vrouwen een normale gang van zaken is? In een TED-talk voor TEDWomen 2010 werpt de Amerikaanse mensenrechtenactivist Tony Porter als verklaring de term man box op: een doos vol eigenschappen die mannen volgens onze cultuur moeten hebben om als mannelijk gezien te worden. De doos zit vol met dingen als niet huilen, geen zwakte of emotie tonen, je dominant gedragen, als beschermheer optreden, geen hulp vragen. Deze culturele notie dat mannen ‘sterk’ moeten zijn en een beschermende rol hebben, leidt tot gevoelens van superioriteit over het andere geslacht. Ze eigenen zich vrouwen toe, en daarbij ook hun lichaam, inclusief het recht op het aanraken daarvan. Op die manier worden intimidatie en geweld gelegitimeerd.
Porter staat met zijn praatje op de schouders van de Australische socioloog Raewyn Connell. In 1995 publiceert zij Masculinities, het standaardwerk over mannelijkheid. In het boek schrijft ze dat er wel degelijk meerdere typen mannelijkheden zijn, maar dat mannen met eigenschappen uit de man box bovenaan de hiërarchie staan.
Pas de laatste decennia lijkt daar een beetje verandering in te komen en krijgen ook andere vormen van mannelijkheid een hogere status in de samenleving. Bijvoorbeeld de man die wel empathisch is en voor zijn kinderen zorgt. De keuze voor Trump voelt daarom als een terugslag. Net nu de westerse ideeën over mannelijkheid een beetje aan het kantelen zijn, banjert er een man het Witte Huis in met alle kenmerken van dat oude manbeeld. Dat is ook wat de vrouwen achter #notokay zoveel angst aanjaagt: het geweld tegen vrouwen wordt weer meer genormaliseerd.
PIEMELSPREEKKOREN
Het idee dat het vrouwenlichaam de man toebehoort, is ook in Nederland aanwezig. De bangalijst die mannen van de Groningse studentenvereniging Vindicat vorig jaar hadden opgesteld, is er een voorbeeld van. Maar het laat zich ook zien bij de protesten tegen de plaatsing van asielzoekerscentra. Veelal mannen staan dan luidruchtig op: ‘onze’ vrouwen en dochters zijn in gevaar en moeten beschermd worden tegen de barbarij, tegen de onvermijdbare verkrachtingen (want zo zijn ze, die ‘anderen’) en tegen de ondergang van de vrouwenrechten in het Westen door de invasie van moslims. Mannen als ultieme, sterke beschermers.
Maar o wee als de beschermde vrouwen zich vervolgens zélf gaan roeren. Dan ‘moet er een piemel in’, ondervond bijvoorbeeld Dasja Abresch tijdens een inspraakavond over de komst van een asielzoekerscentrum in het Brabantse Steenbergen in 2015, toen ze pleitte vóór het centrum. Want bij de geboden bescherming aan de Nederlandse vrouw horen natuurlijk privileges: het zijn wel ónze vrouwen. ‘Het gaat deze mannen niet om bescherming van vrouwen, maar om overheersing,’ zegt Römkens.
De toe-eigening van het vrouwenlichaam is niet altijd zo lomp. Het verschijnsel manifesteert zich in alle lagen van de bevolking. De populaire voormalige vicepresident van de Verenigde Staten, Joe Biden, maakte er bijvoorbeeld een sport van om zijn hand bij vrouwen op hun schouder te leggen, of ze onverwacht te zoenen. Online is dit een running gag
geworden, maar verschillende feministische auteurs maken op diverse plekken gehakt van het idee dat dit grappig of schattig is. Met zijn gedrag eist Biden het lichaam van die vrouwen op, die zich vaak zichtbaar ongemakkelijk voelen bij zijn aanrakingen. Bidens gedrag en Trumps uitspraken zijn met elkaar verbonden: beiden vinden dat ze het recht hebben het vrouwelijke lichaam te betasten.
‘De culturele notie dat mannen ‘sterk’ moeten zijn, leidt tot gevoelens van superioriteit over het andere geslacht’
Opvallend is dat veel mannen niet begrijpen dat ongevraagde aanrakingen zoals die van Biden, ongepast, vervelend en/of intimiderend zijn. In een uitzending van het Amerikaanse radioprogramma This American Life in november vorig jaar confronteert de Australische journalist Eleanor Gordon-Smiths zogenoemde catcallers met hun gedrag, mannen die vrouwen op straat nafluiten of hen zelfs een tik op hun billen geven. De mannen zijn oprecht verbaasd dat hun handelswijze niet gewaardeerd wordt. De vaak welbespraakte mannen die Gordon-Smiths aanspreekt, zien het als onschuldige gebbetjes. En daarbij: het is toch eigenlijk een compliment?
Römkens verbaast dit niks: ‘Bij mannen wordt over het algemeen in hun jeugd het emotionele palet eerder beperkt dan uitgebreid. Ze ontwikkelen minder empathie en leren zich dus niet inleven in anderen,’ zegt ze. ‘Omdat het aanraken van vrouwen voor hen leuk is en mogelijk oprecht als compliment wordt bedoeld, denken ze dat vrouwen hun aanraking ook zo ervaren. Het traditionele mannelijkheidsbeeld creëert narcisten.’
Sommige kerels uit This American Life zien hun fout in en beloven beterschap, maar dat is uitzonderlijk. Meestal werpen mannen de handen in de lucht, om wanhopig te roepen: wat mag er dan nog wél? Hoe kunnen mannen en vrouwen nog normaal met elkaar omgaan?
‘Het is een klassieke manier van verdedigen,’ zegt Römkens. ‘Door verwarring te scheppen blijft het debat fuzzy. Dat maakt dat de aangesprokenen niet hoeven na te denken over hun gedrag. Bovendien geven ze het probleem terug aan degene die zich
opgelaten voelt.’
TESTOSTERON
Het traditionele idee van wat mannelijkheid is, zit niet alleen diep verankerd in onze cultuur, maar ook in de joodse en islamitische. Hoe komt dat daar toch? Mannen als Midas Dekkers mogen het graag op de biologie gooien: mannen zijn nu eenmaal jagers en vrouwen verzorgers. Het is de testosteron, die maakt dat mannen op billen willen slaan.
Niet alleen reduceren ze mannen daarmee tot willoze slachtoffers van hun hormonen, die bewering gaat tevens voorbij aan de waarneming dat in veel traditionele jager-verzamelaarculturen de rolverdeling tussen mannen en vrouwen veel gelijkwaardiger is. Bij de Aka-pygmeeën uit Centraal-Afrika bijvoorbeeld besteden mannen 20 procent van hun tijd
aan het dragen van hun kind, en aan de rest van de opvoeding nog meer. Tegelijkertijd zijn vrouwen verantwoordelijk voor het binnenhalen van de helft van alle calorieën. De traditionele rolpatronen zijn dus helemaal niet zo traditioneel.
‘De man box wordt al in de jonge jeugd gevuld, en het is moeilijk om eruit te springen’
Natuurlijk zijn er biologische verschillen tussen mannen en vrouwen, maar die zijn klein en het is bovendien een keuze wat ermee te doen. In de westerse cultuur worden de verschillen opgeblazen via allerlei stereotiepe vooroordelen van hoe mannen en vrouwen zich moeten gedragen. Maar cultuur is net zo goed in staat het tegenovergestelde te doen, en de verschillen te overschrijven. Mensen zijn bij uitsteek culturele wezens, bij wie van genetisch en hormonaal determinisme geen sprake hoeft te zijn.
SPEELGOED
Die uitvergroting van de verschillen in het Westen begint al heel vroeg. Gesegregeerd speelgoed, ouders die het traditionele manbeeld doorgeven door verdriet van jongens minder te accepteren, leraren die jongens meer stimuleren om zich competitief te gedragen: dit alles versterkt de verschillen.
De man box wordt al in de jonge jeugd gevuld, en het is moeilijk om eruit te springen. In de pubertijd rekenen mannen elkaar vervolgens af op het klassieke manbeeld, en een man moet sterk in zijn schoenen staan om een ander type mannelijkheid vast te houden. Zo worden mannen al op vroege leeftijd steeds meer een keurslijf in gedrukt.
De oplossing voor het doorbreken van de klassieke rollenpatronen, en dus voor het denormaliseren van intimidatie tegen vrouwen, ligt ook daar,
in de vroege jeugd. Uitgebreid vaderschapsverlof
bijvoorbeeld, en ander emanciperend beleid, om kinderen te laten inzien dat er meer dan één pad is naar vrouw of man zijn.
De weg naar verandering is hoe dan ook lang, want zelfs in een geëmancipeerd land als Zweden wordt geweld nog steeds vrij breed geaccepteerd. ‘We hebben helaas te weinig gegevens over vroegere attitudes en gedragingen om het effect van emancipatie op het afnemen van geweld goed te meten. Het onderzoeksveld is daarvoor te jong,’ zegt hoogleraar Römkens. ‘Maar snel gaan de veranderingen in ieder geval niet.’
TEGENREACTIE
Cultuurveranderingen zijn hoe dan ook moeilijk te bewerkstelligen, omdat ze diep ingrijpen in het wezen en de waarden van mensen. Veranderingen ondermijnen de basis en de zekerheid van het bestaan, met een tegenreactie als gevolg.
Dat geldt net zo goed voor vrouwen, die weliswaar in mindere mate, maar toch ook in groten getale voor Trump kozen. ‘Hij is een man, ik ben een vrouw,’ verwoordde een vrouwelijke Trump-supporter het gemak dat ze voelt bij de bestaande culturele normen, als een verslaggever haar vraagt naar de pussy-uitspraken.
De nostalgie waar Donald Trumps campagne op dreef (die de presidentskandidaat slim liet culmineren in de leus Make America Great Again), geldt ook voor de rolverdelingen. Ook al zijn die onderdrukkend, ze zijn in ieder geval duidelijk. •
Driekwart van de Nederlandse vrouwen wordt in haar leven ooit slachtoffer van ongewenste intimiteiten en 18 procent krijgt te maken met seksueel geweld.
Een kwart van de Europeanen vindt seks zonder toestemming van de vrouw in sommige gevallen oké.