DE BOEKEN IN HET APRILNUMMER

Charlotte Wood liet zich inspireren door het Australische Hay Girls Institution, waar meisjes in de jaren zestig verschrikkingen doorstonden omdat ze het waagden hun mond open te trekken na seksueel misbruik. Wood zag daarin meer dan ‘slechts’ een zwarte pagina in de geschiedenis. Ook in de 21ste eeuw worden vrouwen gestraft voor hun seksualiteit en hun mondigheid. Ontregeld speelt zich dan ook nu af. Als de zomer overgaat in de herfst wordt duidelijk dat de baas van het instituut niet komt opdagen en dat ook de bewakers opgesloten zitten achter het elektrische hek. Ze zitten met z’n allen in een snelkookpan in het strafkamp en de verhoudingen komen op scherp te staan. Yolanda houdt de groep in leven met de opbrengst van haar konijnenjacht. Verla verzamelt paddenstoelen, geduldig haar kans afwachtend om de bewakers een dodelijke portie toe te dienen. De mannen komen er slecht van af in deze roman. Ook de vrouwen zijn dubieus: ze slaan de handen te weinig ineen, offeren elkaar op als het moet. Ontregeld dwingt je om niet weg te kijken en dat maakt het een belangrijk boek in tijden van ‘grab ’em by the pussy’ en slutshaming. Niks nuance, open de ogen, is hier de heldere boodschap. Woods taal sprankelt en brandt en de personages kruipen onder je huid. Daar siddert Ontregeld nog lang na.

Als een klein schilderij

Hannah herstelt als restaurator in het Rijksmuseum de kunstwerken van de grote meesters. Bij toeval ontdekt ze het werk van de Friese dichter Blindman.

Hij werd op jonge leeftijd geleidelijk aan blind en legde als een bezetene alle kleuren en vormen vast, vulde zijn hoofd ermee voordat zijn zicht voorgoed verdween. In zijn gedichten beschrijft hij het Friese landschap uit Hannahs jeugd zo gedetailleerd dat het voelt alsof ze thuiskomt. Over die heldere, kleurrijke binnenwereld gaat Nachtschrijver, de derde roman van schrijver en kunstenaar Jannie Regnerus. Ze baseerde het op haar ontmoetingen met de blinde dichter Tsjêbbe Hettinga, die in 2013 overleed. Net als in haar vorige boek Het lam, over haar zieke kind, speelt beeldende kunst een grote rol. Hannah wil Blindman ontmoeten en ze achtervolgt hem naar het Waddeneiland waar hij zijn zomers doorbrengt. In de zomerzon praten ze over het licht van Vermeer en Rembrandt, zoeken ze schelpen en zwemmen ze in de Noordzee. ‘Blindmans poëzie, zijn manier van schrijven, heeft verwantschap met schildertechnieken, sommige details werkt hij tot in de finesses uit, andere zet hij enkel op in grove toets’, ziet Hannah. Ook Nachtschrijver leest als zo’n klein, intiem en liefdevol schilderij.

Mannen die vrouwen dingen uitleggen zijn een symptoom van een genderpatroon dat vrouwen ervan weerhoudt zich vrij uit te spreken, zegt publicist Rebecca Solnit.

‘Schrijven is het hoofd bieden aan je diepste angsten en mislukkingen,’ luidt een van de tien tips die Rebecca Solnit geeft in haar artikel How to be a writer op de site lithub.com. De Amerikaanse Solnit (1961) groeide op in een kil gezin als een ‘geslagen kind’, zoals ze het zelf eens uitdrukte en als gevolg daarvan koos ze al jong haar autonome pad. Wie weet was haar ongelukkige jeugd achteraf bezien voor haar als schrijver een goudmijn – angsten genoeg om het hoofd te bieden.

Van huis uit historicus, maakt Solnit vooral naam als geëngageerd publicist. Gekarakteriseerd als ‘maximale feminist’ en ‘strijdbare klimaatactivist’, schrijft ze laverend tussen het persoonlijke en het politieke, het aardse en het filosofische. Hoewel al meer dan twintig jaar actief als auteur, beleefde Solnit pas recent een doorbraak met de publicatie van haar essaybundel Men Explain Things to Me. Het gelijknamige essay verscheen in 2008 op de site TomDispatch, maar werd door het grote publiek omarmd na het verschijnen van het boek in 2014. Men Explain Things to Me is nu vertaald in het Nederlands als Mannen leggen me altijd alles uit.

Het veelbesproken titelessay is geïnspireerd op de ontmoeting tussen Solnit en een bejaarde, rijke man die haar op een avond in zijn buitenhuis omstandig vertelt over de recent verschenen biografie van fotograaf Eadweard Muybridge, beroemd om zijn fotoserie van een galopperend paard. Zonder blikken of blozen gaat de man voorbij aan de pogingen van Solnits vriendin om hem te vertellen dat nota bene Solnit zelf het boek over de fotograaf heeft geschreven.

Geen vrouw zal het onbekend voorkomen dat een man haar ongewild en ongevraagd iets uitlegt wat zij allang weet. Deze anekdote is des te pregnanter omdat het helemaal niet in de orerende man opkomt dat Solnit weleens de schrijver zou kunnen zijn, of dat hij dat zou willen horen. Omdat ze een vrouw is, had Solnit zich bij voorbaat al in zijn hoofd gediskwalificeerd.

Afgeleid van Solnits essay werd de term mansplaining gelanceerd, een samenvoeging van man en explaining. Hoewel Solnit deze term zelf niet gebruikt, ziet ze het als symptoom van een genderpatroon dat vrouwen ervan weerhoudt zich vrij uit te spreken. Mansplaining legt vrouwen het zwijgen op, terwijl het een overdosis van zelfvertrouwen bij mannen aanzwengelt.

Op dit type alledaagse fenomenen wil  Solnit in haar stukken de vinger leggen. Ze ziet het als haar taak als feminist, zo schrijft ze in het laatste essay, om ingesleten gedragspatronen omver te werpen. ‘Het feminisme is een poging om verandering te brengen in iets wat heel oud, wijdverbreid en diepgeworteld is in vele, misschien wel de meeste culturen over de hele wereld, alsook in talloze instituties en in de meest gezinnen op aarde – én in onze eigen gedachten, waar het allemaal begint en eindigt.’

Door het onbenoemde fenomeen van mansplaining bloot te leggen, heeft Solnit zeker haar feministische steentje bijgedragen.

Mannen leggen me altijd alles uit, Rebecca Solnit (Podium, € 18,50)

speciaal voor dochters

Ieder meisje dat aan de hand van Adichies vijftien voorstellen wordt opgevoed, is gegarandeerd zelfredzaam, heeft een sterk rechtvaardigheidsgevoel en laat niet met zich sollen. Lieve Ijeawele, of Een feministisch manifest in vijftien voorstellen is een aanrader voor vrouwen die hun dochters die eigenschappen willen meegeven.

Ze schreef het voor een goede vriendin die haar vroeg hoe ze haar haar pasgeboren dochter tot een ware feminist kan opvoeden. Geen boek voor aanhangers van het feminisme light, zoals Adichie vrouwen noemt die met hun zogenaamd geëmancipeerde opmerkingen de vrouwenzaak in feite alleen maar dwarsbomen, door te geloven in voorwaardelijke vrouwelijke gelijkheid. ‘Feminist zijn is als zwanger zijn: je bent het of je bent het niet.’ Adichie is voorstander van absolute gelijkheid, zonder privileges voor wie dan ook. Het idee dat mannen van nature superieur zijn maar vrouwen toch goed behoren te bejegenen, verafschuwt ze.

Kortom, dit manifest is het perfecte kraamcadeau voor moeders die hun dochters weerbaar willen maken tegen het patriarchaat. Nu graag nog een manifest voor het grootbrengen van een geëmancipeerde man.

Lieve Ijeawele of Een feministisch manifest in vijftien voorstellen, Chimamanda Ngozi Adichie (De Bezige Bij, € 14,99)

Huilbuien & breinblubber

Mijn dochters waren gek op de ‘Hoe overleef ik’-reeks van Oomen. En met hen veel andere, voornamelijk, jonge tieners, nog net niet toe aan ‘literatuur’. Oomen maakte veel onderwerpen bespreekbaar: ouders, de vriend van je moeder, homoseksualiteit, somberheid, vriendjes. Dat deed ze op een herkenbare manier: lichtvoetig en geestig geïllustreerd.

Inmiddels zijn we bijna twintig jaar verder en richt Oomen zich met haar nieuwste boek op haar eigen leeftijdscategorie, vrouwen van in de 40 en 50. Oomen stroomt over is een graphic novel over haar ervaringen met de overgang, ‘een noodzakelijk én vermakelijk boek’, laat de uitgever weten. Oomen schrijft en tekent over die vermaledijde ‘place of no return’, het gedwongen afscheid van de spannende en sexy meisjesjaren.

Veel is er niet meer aan, lijkt het: huilbuien, ‘breinblubber’ – haar telefoon die kwijt was vond Oomen na uren zoeken terug in de diepvries. Geen zin in seks, gewichtstoename, nachtzweten, ongewenste haargroei. In onheilspellend grote, zwarte kapitalen zet de schrijver/illustrator een aantal kernzaken neer. ‘IS DIT NORMAAL?’ Om de vraag vervolgens meteen zelf te beantwoorden: ‘IN DE OVERGANG IS NIETS NORMAAL.’

Het drama van de overgang en menopauze wordt door de schrijver gerelativeerd en in een breder perspectief geplaatst door feiten en feitjes. Een leuke? Biologen die beweren dat er maar drie diersoorten zijn die een menopauze kennen: de mens, de orka en de griend. Ook zijn er geruststellende constateringen: eindeloos puzzelen of series kijken is goed voor de hersenen.

Wanhopig kijkende vrouwfiguurtjes, knalrode tampons, donkere wolken, op het papier gekwakte zinnetjes in vette, zwarte inkt. Wat zou de doelgroep van deze graphic novel vinden? Herkenbaar is het absoluut, luchtig en grappig ook, maar vaak een beetje té. Wat het boek wellicht geschikter maakt voor de dochters van de vrouwen die ‘overstromen’ dan voor de betrokkenen zelf.

Oomen stroomt over, Francine Oomen (verschijnt op 19 april, Nijgh & Van Ditmar, € 24,99)

Lydie lacht voor het laatst

‘Dat is het beeld dat van hen bewaard is gebleven. Jean-Lino staand achter de bank, in een paars overhemd, met zijn nieuwe zandkleurige bril met halfronde glazen, rood aangelopen van de champagne of van pure opwinding over het feestje, die al zijn tanden bloot lacht. Lydie, zittend op de bank, rok aan weerszijden uitgespreid, die naar links kijkt en schaterlacht. Hoogstwaarschijnlijk voor de laatste keer van haar leven. Een lach waar ik eindeloos naar kan kijken. Een onbevangen lach, zonder enige koketterie, die ik nog wat snaterend hoor weergalmen, een lach die niets weet, niets vermoedt, niets voorvoelt.’ Uit deze herinneringen van Elisabeth Jauze, de 62-jarige hoofdpersoon in Yasmine Reza’s roman Babylon, wordt al snel duidelijk dat deze normale situatie wreed verstoord gaat worden. Elisabeth is octrooirechercheur bij het Instituut Pasteur en leidt een bedaard leven met haar echtgenoot Pierre. In tegenstelling tot haar zus Jeanne, die sinds haar scheiding in seksuele avonturen verzeild raakt die niet allemaal even gezond voor haar zijn, is  Elisabeths leven overzichtelijk en veilig.

Daar komt verandering in wanneer Elisabeth besluit een lentefeestje te geven. Ze nodigt diverse vrienden en kennissen uit, onder wie de zachtaardige Jean-Lino, de buurman met wie ze bevriend is, en diens vrouw Lydie. De avond begint wat stroef, maar na een paar glazen alcohol raken de gasten met elkaar aan de praat en wordt het steeds gezelliger. Totdat het gesprek op de productie van vlees komt en Jean-Lino zijn vrouw enigszins belachelijk maakt omdat ze opkomt voor slecht behandelde kippen.

Niet lang nadat alle gasten naar huis zijn gegaan, het is al een uur of twee ’s nachts, belt Jean-Lino aan. Lydie en hij kregen thuis ruzie over het akkefietje en toen zij hun kat een schop gaf, knapte er iets bij hem en heeft hij haar gewurgd. Hij vraagt Elisabeth en haar man Pierre om hulp, maar Pierre trekt zijn handen er vanaf. Als hij ligt te slapen, gaat Elisabeth Jean-Lino helpen het lichaam van Lydie in een koffer te stoppen. Alles lijkt goed te gaan, totdat een andere flatbewoner thuiskomt van een avondje uit.

Yasmina Reza won met Babylon de prix Renaudot 2016, na de prix Goncourt de belangrijkste literaire prijs van Frankrijk. Hoewel het verhaal even nodig heeft om op gang te komen, weet de kalme, weemoedige vertelstem van Elisabeth je al snel het verhaal in te trekken. Reza laat haar soms grappige, soms ontroerende observaties maken, die tot nadenken stemmen, zoals: ‘Hoe je het ook wendt of keert, deugdzaamheid houdt geen stand.’

Babylon is een roman over vrije wil en morele keuzes, en wat je daarmee van het leven maakt. Als ze haar geluk moet beoordelen, geeft Elisabeth haar leven niet eens een zesje. De hoop en dromen van de jeugd vervliegen, en wat overblijft, zijn herinneringen aan wat ooit geweest is en wat had kunnen zijn, de teloorgang die het leven onherroepelijk met zich meebrengt. Of, in de woorden van Elisabeth: ‘Niet het grote verraad is wat weemoedig stemt, maar dat er steeds weer iets verloren gaat, hoe onbeduidend ook.’

Door Merel Blom

Alle besproken boeken zijn (vanaf hun verschijningsdatum) te koop via opzij.nl/shop. Jaarabonnees betalen geen verzendkosten.