Tips voor IDFA

Nog tot en met 20 november is het jaarlijkse festival IDFA te bezoeken in Amsterdam. Hierbij wat tips.

De aanbiedingen van OPZIJ

Liefdevol portret van de Kaapverdische zangeres met haar diep-melancholieke stem. Archiefbeelden, concertopnamen en interviews schetsen een beeld van een vrouw die die haar arme afkomst niet verloochende en nooit haar onafhankelijkheid opgaf. Ze werd “de diva op blote voeten” genoemd, maar wereldster Cesária Évora (1941-2011) was wars van divagedrag. Uit dit liefdevolle portret doemt een beeld op van een zangeres die, onder andere door blootsvoets op te treden, nooit haar arme afkomst vergat. Een zangeres met een diep-melancholieke stem, “die komt uit haar binnenste, haar leven en haar land”, zoals iemand in de film zegt.  Dat land is het gortdroge Kaapverdië, waar Évora als tienjarig kind in een weeshuis belandde, omdat haar moeder na de dood van haar man geen zes kinderen kon (op)voeden. Ze liep er na een paar jaar weg en werd cafézangeres. Dat rauwe leven veranderde toen zij op haar vijftigste een wereldster werd. Bijzonder is dat de roem haar niet veranderde. 

Opgebouwd rond Nina Menkes’ lezing ‘Sex and Power: The Visual Language of Oppression’ ontleedt deze essayistische documentaire aan de hand van beeldfragmenten de alomtegenwoordige objectivering van vrouwen in films. In haar lezing ‘Sex and Power: The Visual Language of Oppression’ ontleedt filmmaker Nina Menkes de manier waarop de visuele taal van films veelal een instrument is van de heteroseksuele, mannelijke blik. Beelden van die opzienbarende lezing vormen het raamwerk van deze documentaire, geïllustreerd met ongeveer 175 filmclips en interviews met filmmakers als Catherine Hardwicke en Julie Dash, en filmtheoreticus Laura Mulvey, wier beroemde essay over de male gaze de basis vormt van Menkes’ analyse.  Aan de hand van beeldfragmenten uit onder meer klassiekers als Raging Bull en Lost in Translation, maar ook cultfilms als Superflybetuigt Menkes dat vrouwen systematisch anders worden gefilmd dan mannen. Via bijvoorbeeld shotcompositie en belichting wordt de vrouw steeds weer in de rol geplaatst van passief lustobject. Menkes stelt dat die voortdurend herhaalde verbeelding van vrouwen in fictie niet onschuldig is. Door een lijn te trekken naar genderdiscriminatie op de werkvloer en (seksueel) geweld tegen vrouwen, toont ze de maar al te reële weerslag van dat alomtegenwoordige beeld.

  • Nothing Compares Ireland, United Kingdom – 2022 – Kathryn Ferguson – 100 min.

Hedendaagse, feministische blik op Sinéad O’Connors woorden en daden in de periode 1987-1993. Met haar unieke stem en verschijning was de Ierse zangeres een sensatie. Om haar politieke statements werd ze echter ongenadig afgestraft. Muziek was therapie voor zangeres Sinéad O’Connor. Popster worden was nooit haar doel, ze had dus niets te verliezen. Bovendien hield ze de Ierse traditie in ere, waarin kunstenaars activistisch zijn. Dat kwam haar duur te staan. 

Ze was haar tijd ver vooruit, toont deze hedendaagse, feministische blik op haar woorden en daden in de periode 1987-1993. Sleutelmoment is een concert in 1992 ter ere van Bob Dylan in Madison Square Garden, waar ze door het publiek minutenlang wordt uitgejoeld, omdat ze eerder op de Amerikaanse televisie een foto van de paus verscheurde als statement tegen seksueel misbruik binnen de katholieke kerk. 

Dit vooral op archiefmateriaal gebaseerde portret laat zien waar de woede van deze uitzonderlijk getalenteerde, compromisloze jonge vrouw vandaan kwam, en hoe verwoestend de rol van de kerk in het extreem repressieve Ierland was. Ook de muziekindustrie en media waren niet altijd even vrouwvriendelijk. Naast verschillende artiesten en andere betrokkenen komt ook een opvallend milde O’Connor zelf aan het woord. Ze hield mensen een spiegel voor, beseft ze nu. En wat zij zagen, beviel hun niet.

Fragmenten uit de Iraanse filmgeschiedenis laten zien dat de vrouw altijd al onderdrukt werd, ook in de jaren voor de Islamitische Revolutie. Onverschrokken neemt Mania Akbari het in dit confronterende essay op tegen de ‘male gaze’. Vooraanstaand filmmaker, kunstenaar en actrice Mania Akbari eist haar lijf terug. En dat van al die andere vrouwen in Iraanse films. Aan de hand van bijna honderd fragmenten uit de Iraanse filmgeschiedenis – uit het tijdperk van de stomme film tot vlak na de Islamitische Revolutie, films die inmiddels allemaal verboden zijn – vertelt ze een verhaal over bevrijding, uitbuiting, emancipatie en uiteindelijk onderdrukking. 

Dansende vrouwen, trouwlustige vrouwen, bedwelmde vrouwen, vrouwen in ondergoed, rennende vrouwen in korte jurkjes: allemaal gefilmd vanuit een mannelijk perspectief, met een ‘male gaze’. Ook in die vrije jaren voor de revolutie werden we onderdrukt, wil Akbari maar zeggen. In dit confronterende essay doet ze dat op krachtige wijze. 

Zangeres Miúcha werkte met sleutelfiguren uit de bossanova, onder wie haar broer Chico Buarque en echtgenoot João Gilberto. Haar levensverhaal, verteld met rijk, nooit vertoond archiefmateriaal, biedt een vrouwelijk perspectief op deze muziekstroming. De Braziliaanse zangeres Miúcha werkte samen met sleutelfiguren uit de bossanova zoals Vinicius de Moraes, Tom Jobim, Stan Getz en haar broer, Chico Buarque. Ze was getrouwd met de grondlegger ervan: João Gilberto. Ze zong niet alleen mee op hun platen, maar schreef ook mee aan de muziek. Tot nu toe is haar rol in deze muziekstroming, en daarmee het vrouwelijke perspectief daarop, onderbelicht gebleven.

Míucha overleed in 2018. Regisseur Daniel Zarvos, haar neef, werkte toen al aan deze film, waarin Míucha op indirecte wijze – via foto’s, homevideo’s, verhalen, brieven, prachtige aquarellen en audio-opnamen uit haar persoonlijke archief – zelf haar levensverhaal vertelt. Miúcha ontmoet via haar vader de feminist Simone de Beauvoir en trekt als jonge vrouw naar Parijs, waar ze werkt als zangeres. Nadat ze daar Gilberto ontmoet, gaat ze spontaan met hem mee naar New York. Dat juist zij, nadat ze trouwen en een kind krijgen, in zijn schaduw komt te staan en vooral zijn carrière ondersteunt, is opmerkelijk. In brieven en dagboekfragmenten deelt ze haar intieme gedachten over het gecompliceerde huwelijk en haar worsteling om haar eigen weg te vinden, zowel persoonlijk als muzikaal.